Ο παράδεισος των νομικών εννοιών και η κολασμένη χρήση τους από τους πολιτικούς (Κράτος δικαίου, αστυνομικό κράτος, κοινωνικό κράτος δικαίου, κράτος του νόμου και «δίκαιο κράτος»)

Απλά (εισαγωγικά) μαθήματα Δικαίου

ή

Ο παράδεισος των νομικών εννοιών και η κολασμένη χρήση τους από τους πολιτικούς

(Κράτος δικαίου, αστυνομικό κράτος, κοινωνικό κράτος δικαίου, κράτος του νόμου και «δίκαιο κράτος»)

1. "Κράτος δικαίου" (ή δικαιοκρατία) είναι το κράτος στο οποίο οι ασκούντες την κρατική εξουσία περιορίζονται από κανόνες δικαίου στις σχέσεις τους με τους πολίτες, οι οποίοι έτσι διασφαλίζονται αποτελεσματικά από την αυθαιρεσία της. Σπουδαιότερα χαρακτηριστικά του κράτους δικαίου είναι η διάκριση των εξουσιών (νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική), οι νομικοί φραγμοί σε όλες τις κατευθύνσεις της και η θέσπιση ατομικών δικαιωμάτων (π.χ. ισότητα απέναντι στο νόμο, ελευθερία γνώμης, συναθροίσεων κλπ.). Αντίθετο του κράτους δικαίου είναι το Αστυνομικό κράτος.

2. "Αστυνομικό κράτος" (polizeistaat, etat de police) ή "αυταρχικό κράτος" είναι το κράτος που διέπεται από την "αρχή της σκοπιμότητας" και δεν περιορίζεται από κανόνες δικαίου αλλά οι ασκούντες την κρατική εξουσία και, ιδίως, τη διοίκηση, μπορούν ύστερα από ελεύθερη εκτίμηση να λαμβάνουν σε βάρος των πολιτών οποιαδήποτε, ιδίως προληπτικά αλλά και κατασταλτικά, μέτρα για την εξυπηρέτηση των σκοπών του κράτους (π.χ. ιδεολογικών, οικονομικών, κοινωνικών κλπ.). Το αστυνομικό κράτος αναδύεται κυρίως στις μοναρχίες, στις δικτατορικές περιόδους διακυβέρνησης, στα ολοκληρωτικά καθεστώτα κλπ. (π.χ. στρατιωτικές δικτατορίες στην Ελλάδα 1936-1940, 1967-1974, το φασιστικό κράτος στην Ιταλία, το ναζιστικό στη Γερμανία κλπ.).

3. "Κράτος του νόμου" (ή νομοκρατία) είναι το κράτος στο οποίο οι ασκούντες την κρατική εξουσία αλλά, κυρίως, τη διοίκηση αυτού (π.χ. Αστυνομική αρχή, Φορολογική αρχή, Πολεοδομική αρχή, Τελωνειακή αρχή, Περιφέρεια ή νομαρχία ή δημοτική αρχή κλπ.) υπόκεινται στο νόμο και ενεργούν σύμφωνα με το νόμο και μέσα στα όρια του νόμου. Έτσι, σ’ ένα κράτος του νόμου π.χ. η φορολογική αρχή αξιώνει φόρους μόνο εφόσον υπάρχει συγκεκριμένος νόμος που προβλέπει τις προϋποθέσεις και τον τρόπο υπολογισμού και είσπραξης αυτού, η πολεοδομική αρχή αρνείται τη χορήγηση οικοδομικής άδειας όταν υπάρχουν παραβάσεις που προβλέπονται από το νόμο, η τελωνειακή αρχή κατάσχει ναρκωτικές ουσίες που επιχειρείται να εισαχθούν στη χώρα κλπ. Με τον όρο "κράτος του νόμου" επιδιώκεται κυρίως ο περιορισμός της εκτελεστικής εξουσίας (των Διοικητικών αρχών) και η περιστολή της δράσεώς της εντός σαφών, ορισμένων και σταθερών νομικών πλαισίων. Δηλαδή, μόνο όταν και όπως προβλέπει ο νόμος μπορούν τα όργανα της εκτελεστικής εξουσίας να επιβάλουν περιορισμούς, ανοχές, πράξεις ή παραλείψεις στους πολίτες ή να θίξουν δικαιώματά τους (αρχή της νόμιμης διοίκησης, αρχή της νομιμότητας, principe de legalite).

Διάκριση «κράτους δικαίου» και «κράτος του νόμου».

Η διαφορά ανάμεσα στις έννοιες "κράτος δικαίου" και "κράτος του νόμου" είναι ότι με την πρώτη αποσκοπείται κυρίως η διασφάλιση της νομικής θέσης και αυτοτέλειας του πολίτη απέναντι στην κρατική εξουσία και υπό τις τρεις ειδικότερες λειτουργίες της, ενώ με τη δεύτερη αποσκοπείται αφενός η κατάδειξη της υπεροχής της νομοθετικής εξουσίας έναντι της εκτελεστικής και αφετέρου, η προστασία του πολίτη απέναντι κυρίως στην εκτελεστική εξουσία (στη Διοίκηση). Κράτος του νόμου μπορεί ιστορικά να είναι μια συνταγματική μοναρχία που δειλά-δειλά αναγνωρίζει ορισμένα αμυντικά ατομικά δικαιώματα και έναν περιορισμένο βαθμό δημοκρατικής συμμετοχής, αλλά δεν είναι κράτος δικαίου με την πλήρη έννοια του όρου που ταυτίζεται με την αντιπροσωπευτική φιλελεύθερη δημοκρατία.

4. "Κοινωνικό κράτος δικαίου" είναι η εξελιγμένη μορφή του «κράτους δικαίου», όπου το κράτος παρεμβαίνει στη λειτουργία της οικονομίας και της κοινωνίας, προκειμένου να αμβλύνει τις ανισότητες, αναδιανέμοντας το εθνικό εισόδημα προς όφελος των οικονομικά ασθενέστερων ή προσφέροντας δωρεάν κοινωνικές παροχές (π.χ. επιδόματα ανεργίας, οικογενειακά, κλπ., καθώς και δωρεάν παιδεία, δικαίωμα στην υγεία, δικαίωμα εργασίας, κοινωνική ασφάλιση κλπ.).

5. "Δίκαιο κράτος", τέλος, είναι το κράτος που επιδιώκει την πραγμάτωση της δικαιοσύνης υπό φιλοσοφική ή ηθική ή κοινωνιολογική ή πολιτική έννοια και που, συνεπώς, μπορεί να διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο ή από κοινωνική ομάδα σε κοινωνική ομάδα (π.χ. πολιτικό κόμμα, επαγγελματική ή θρησκευτική ομάδα, ιδεολογία κλπ). Ο όρος "δίκαιο κράτος" δεν αποτελεί νομική έννοια αλλά αξιολογική έννοια που εμπίπτει στο γνωστικό αντικείμενο της φιλοσοφίας, της κοινωνιολογίας κλπ. Βεβαίως, οι αντιλήψεις αυτές ενδιαφέρουν το δίκαιο αφού μπορούν να ανιχνευθούν στις αντιλήψεις του εκάστοτε νομοθέτη και να χρησιμεύσουν στην παραγωγή ιδεών και, συνεπώς, στη θέσπιση των νόμων, πλην όμως δεν αποτελούν νομικά εργαλεία για την ερμηνεία και εφαρμογή του νόμου.

6. Διάκριση «κράτους δικαίου» και «δίκαιου κράτους». Το «κράτος δικαίου» δεν ταυτίζεται κατ’ ανάγκη με το «δίκαιο κράτος». Με άλλα λόγια, ένα «κράτος δικαίου» θα μπορούσε να είναι άδικο κράτος ορισμένες φορές ή πάντα. Όπως, εξάλλου, θα μπορούσε να είναι δίκαιο κράτος ακόμα και ένα αστυνομικό (αυταρχικό) κράτος (π.χ. μια πεφωτισμένη δεσποτεία ή μια φιλολαϊκή δικτατορία!!!) στο οποίο, πάντως, οι πολίτες του δεν θα ενδιαφέρονταν για τις δημοκρατικές ελευθερίες και τη συμμετοχή στα κοινά, επειδή π.χ. το κράτος αυτό από μόνο του θα φρόντιζε να ικανοποιεί όλες τις ανάγκες των πολιτών με πνεύμα ισότητας και δικαιοσύνης. Πάντως, ένα τέτοιο (αυταρχικό αλλά δίκαιο!) κράτος, εκτός του ότι αποτελεί μια καθαρή υπόθεση εργασίας, μια υπόθεση εργαστηρίου που δεν απαντάται στην κοινωνική πραγματικότητα, είναι ένα καθαρά θεωρητικό και ουτοπικό υπόδειγμα, που δεν παρέχει καμία εγγύηση τήρησης της νομιμότητας της κρατικής εξουσίας και τήρησης των ατομικών δικαιωμάτων και πολιτικών ελευθεριών, αφού οι εκάστοτε αποφάσεις του θα τελούσαν υπό την εκάστοτε -ανεξέλεγκτη και απεριόριστη- αντίληψη και βούληση του αυταρχικού ηγεμόνα (δεσπότη, αστυνομικού ή δικτατορικού κράτους κλπ). Εξάλλου είναι σαφές και αναντίρρητα αποδεκτό ότι το «δίκαιο κράτος» -ως έννοια φιλοσοφική, ηθική, κοινωνικοπολιτική κλπ.- δεν είναι έννοια αντικειμενική, επιστημονικά σαφής και λογικά οριοθετημένη, αφού καθένας μπορεί να την αντιλαμβάνεται διαφορετικά, ανάλογα με τις φιλοσοφικές και κοινωνικοπολιτικές του αντιλήψεις ή την ταξική του θέση στην κοινωνία. Έτσι π.χ., υπάρχουν πολλοί άνθρωποι ή πολιτικά κόμματα ή κοινωνικές ομάδες (π.χ. θρησκευόμενοι και εκκλησία), που θεωρούν ότι δεν πρέπει να επιτρέπεται η άμβλωση ή οι προγαμιαίες σχέσεις, ότι είναι άδικο να φορολογούνται εκείνοι που δεν εργάζονται ή που δεν έχουν εισόδημα ή να παρέχεται δωρεάν στέγη στους άστεγους ή να επιτρέπεται να εργάζονται στην Ελλάδα οι αλλοδαποί χωρίς άδεια παραμονής ή εργασίας ή να επιτρέπεται ή όχι το κάπνισμα σε ανοιχτούς ή κλειστούς χώρους ή να επιτρέπονται τα μαλακά ναρκωτικά κλπ. κλπ.