Το δημοψήφισμα κατά το ισχύον Σύνταγμα

Το Σύνταγμά μας (άρθρο 42) προβλέπει δύο είδη δημοψηφισμάτων, καθένα από τα οποία εξυπηρετεί διαφορετικές πολιτικές ανάγκες και έχει διαφορετικές προϋποθέσεις και νομικοπολιτικές συνέπειες. Πρόκειται για το δημοψήφισμα για "κρίσιμα εθνικά θέματα" και το δημοψήφισμα για "ψηφισμένο νομοσχέδιο που ρυθμίζει σοβαρό κοινωνικό ζήτημα" (εκτός από τα δημοσιονομικά). Και τα δύο είδη δημοψηφισμάτων τα προκηρύσσει, ως τυπικά αρμόδιος, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας (ΠτΔ) με σχετικό Προεδρικό Διάταγμα (Π.Δ) ενώ η επιλογή του ενός ή του άλλου αποτελεί ουσιαστική πολιτική επιλογή της κυβέρνησης, αφενός, ανάλογα με τη φύση και το είδος του ζητήματος και αφετέρου, ανάλογα με την τρέχουσα πολιτική συγκυρία, καθόσον τα πεδία εφαρμογής και των δύο δημοψηφισμάτων (και των δύο αντίστοιχων εννοιών: "κρίσιμο εθνικό θέμα" και "σοβαρό κοινωνικό ζήτημα") συχνά τέμνονται ή και ταυτίζονται. Βέβαια το δεύτερο είδος δημοψηφίσματος προϋποθέτει "ψηφισμένο νομοσχέδιο".  Ειδικότερα:

α) Το δημοψήφισμα για "κρίσιμα εθνικά θέματα". Το δημοψήφισμα αυτό προϋποθέτει πρόταση του Υπουργικού Συμβουλίου (δηλ. της Κυβέρνησης, δηλ. του Πρωθυπουργού) και απόφαση της απόλυτης πλειοψηφίας του όλου αριθμού των βουλευτών. Λόγος προκήρυξης του δημοψηφίσματος αποτελεί ένα "κρίσιμο εθνικό θέμα" (π.χ. παραμονή της χώρας μας στην Ε.Ε., έξοδος από την Ευρωζώνη, ένταξη της χώρας μας σε ομοσπονδία χωρών ή στρατιωτική συμμαχία κλπ.) ενώ η έκβασή του παράγει πολιτική δέσμευση για την κυβέρνηση να ενεργήσει μέσα στα όρια που διαγράφει το αποτέλεσμά του. Συνεπώς, το είδος της πολιτικής δέσμευσης της κυβέρνησης (και της αντίστοιχης απόφασής της με την οποία θα υλοποιήσει το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος) εξαρτάται από τον τύπο του ερωτήματος που θα τεθεί στους πολίτες και τη θετική ή αρνητική έκβαση του δημοψηφίσματος. Έτσι, διαφορετική θα είναι η πολιτική δέσμευση της κυβέρνησης (και απόφαση υλοποίησης του δημοψηφίσματος) αν το ερώτημα που θα τεθεί στους πολίτες είναι π.χ.: "Μέσα ή έξω από την Ε.Ε." ή "μέσα ή έξω από την Ευρωζώνη" ή "επιστροφή ή όχι στη δραχμή" ή "ναι ή όχι στη νέα συμφωνία με τους δανειστές" κλπ. Συνεπώς, ο τρόπος που θα διατυπωθεί το ερώτημα του δημοψηφίσματος θα προδιαγράφει και το πεδίο και τις δυνατότητες πολιτικών επιλογών της κυβέρνησης να ενεργήσει σύμφωνα με το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος.

β) Το δημοψήφισμα για "ψηφισμένο νομοσχέδιο που ρυθμίζει σοβαρό κοινωνικό ζήτημα" (εκτός από τα δημοσιονομικά). Το δημοψήφισμα αυτό προϋποθέτει πρόταση των 2/5 και απόφαση των 3/5 του συνόλου των βουλευτών. Λόγος προκήρυξης του δημοψηφίσματος είναι να υπάρχει (σε εκκρεμότητα) ένα "ψηφισμένο νομοσχέδιο που ρυθμίζει σοβαρό κοινωνικό ζήτημα" (π.χ. γάμος ομοφυλόφιλων, χωρισμός εκκλησίας κράτους κλπ.) εκτός από τα δημοσιονομικά (π.χ. φορολογικά, περί συντάξεων των δημοσίων υπαλλήλων, περί κρατικού προϋπολογισμού κλπ). Με τον όρο "Ψηφισμένο νομοσχέδιο" εννοούμε το νομοσχέδιο που έχει ψηφιστεί από τη Βουλή (ολομέλεια ή τμήματα) αλλά δεν έχει εκδοθεί ούτε δημοσιευτεί ακόμα στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, στο μεσοδιάστημα δε αυτό, λόγω των σοβαρών αντιδράσεων της κοινωνίας ή του διχασμού της κοινής γνώμης, η κυβέρνηση επιλέγει να προσφύγει σε δημοψήφισμα ("νομοθετικό δημοψήφισμα) προκειμένου να επιλύσει το "σοβαρό κοινωνικό ζήτημα" σύμφωνα και με τη γνώμη της αντιπολίτευσης και του εκλογικού σώματος, όπως αυτή θα εκφραστεί με το δημοψήφισμα. Έτσι, σε περίπτωση θετικής έκβασης του δημοψηφίσματος (δηλαδή υπερψήφισης του νομοσχεδίου), ο ΠτΔ οφείλει να προβεί στην έκδοση και δημοσίευση του εκκρεμούντος ψηφισμένου νομοσχεδίου, ενώ σε περίπτωση αρνητικής έκβασης του δημοψηφίσματος (δηλ. καταψήφισης του νομοσχεδίου) ο ΠτΔ οφείλει να απόσχει από την έκδοση και δημοσίευσή του στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Η εξαίρεση των "δημοσιονομικών" νομοσχεδίων από την υποβολή τους σε δημοψήφισμα δικαιολογείται από τον εύλογο και ευνόητο κίνδυνο να καταψηφιστεί σε κάθε περίπτωση ένα τέτοιο δημοψήφισμα, αφού κανένας πολίτης δεν θα επιθυμούσε να επιβαρύνεται με οποιουδήποτε είδους δημοσιονομικές υποχρεώσεις. Τέλος, το Σύνταγμα προβλέπει μια πρόσθετη προϋπόθεση για τα δημοψηφίσματα που αφορούν "ψηφισμένα νομοσχέδια για σοβαρό κοινωνικό ζήτημα" που αφορά το μέγιστο αριθμό υποβολής τέτοιων δημοψηφισμάτων μέσα σε μια βουλευτική περίοδο. Συγκεκριμένα, τα δημοψηφίσματα αυτού του είδους δεν μπορούν να ξεπερνούν τα δύο (2) στη διάρκεια μιας βουλευτικής περιόδου, οπότε η σχετική ευχέρεια της Βουλής (και, συνεπώς, της Κυβέρνησης) πρέπει να ασκείται με περίσκεψη και μακροπρόθεσμο υπολογισμό.